Thực hành tiếng Việt: Biện pháp tu từ nói mỉa, nghịch ngữ: Đặc điểm và tác dụng SVIP

THỰC HÀNH TIẾNG VIỆT

BIỆN PHÁP TU TỪ NÓI MỈA, NGHỊCH NGỮ: ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC DỤNG

I. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Dấu hiệu nhận biết biện pháp tu từ nói mỉa:

- Trong lời nói xuất hiện những từ, cụm từ vốn thể hiện chiều hướng đánh giá tiêu cực về một đối tượng: Hay ho, hay hớm, đẹp mặt, tốt mã, làm ca thiên hạ, ăn trắng mặc trơn, mèo mù vớ cá rán,… Ví dụ: "Hay ho nhỉ?"; "Đẹp mặt chưa kìa!"…; Trong các cụm từ in đậm ở hai ví dụ, các yếu tố “hay”, “đẹp” biểu thị sự đánh giá tích cực, nhưng nghĩa của cả từ, cụm từ lại thể hiện một thái độ trái ngược, hàm ý phê phán, chê bai.

- Người nói, người viết nêu những tình huống, điều kiện phi lí gắn với khả năng, hành động, sự việc đang được nói tới. Ví dụ: “Hắn mà làm được điều đó thì tôi đi đầu xuống đất!”.

- Có sự pha trộn đáng ngờ giữa kiểu nói lịch sự và nói quá. Ví dụ: “Cám ơn ngài, ngài đã dạy quá lời”; “Kẻ hèn mọn này đâu dám đứng ngang hàng với các vị”.

- Có sự xuất hiện của yếu tố nhại trong phát ngôn. Ví dụ:

Hẩu lố, mét xì thông mọi tiếng

Chẳng sang Tàu cũng tếch sang Tây.

(Trần Tế Xương, Mai mà tớ hỏng)

- Có sự thay đổi bất ngờ về cách trần thuật hay giọng điệu trần thuật ngay trong một đoạn văn. Ví dụ: "Ông ta khóc quá, muốn lặng đi thì may có Xuân đỡ khỏi ngã. Nó chật vật mãi cũng không làm cho ông đứng hẳn lên được. Dưới cái khăn trắng to tướng, cái áo thụng trắng lòe xòe, ông phán cứ oặt người đi, khóc mãi không thôi.

- Hứt!... Hứt!... Hứt!..."

(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

Đọc đoạn trích trên, độc giả nhận thấy tiếng cười mỉa mai bật ra khi tác giả cố tình mô phỏng âm thanh tiếng khóc nấc một cách khác thường, ngược với lối trần thuật có vẻ khách quan trước đó.

2. Dấu hiệu nhận biết nghịch ngữ:

- Có sự kết hợp dường như phi lí giữa các từ mang nghĩa đối chọi ngay trong một cụm từ. Người tiếp nhận có thể nhận ra ngay tính chất nghịch ngữ của cụm từ đó mà không cần phải đối chiếu nó với các cụm từ khác trong câu. Ví dụ: Những việc trắc trở như thế đã làm cho ông già hơn tám mươi tuổi phải chết một cách bình tĩnh. 

(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

- Câu có cụm từ mang tính chất của một phụ chú khác thường đối với đối tượng được đề cập trước đó. Ví dụ: Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren sẽ "chăm sóc" vụ ấy lúc nào và ra làm sao. 

(Nguyễn Ái Quốc, Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu)

- Lưu ý: Ở nhiều tác phẩm văn học, nghịch ngữ có thể hiện diện ngay ở nhan đề hay ở tên một số chương mục. Ví dụ: Thi hài sống (nhan đề một vở kịch của Lép Tôn-xtôi), Hạnh phúc của một tang gia (một phần tên chương XV của tiểu thuyết Số đỏ - Vũ Trọng Phụng).

II. LUYỆN TẬP

1. Xác định biện pháp tu từ nói mỉa và phân tích hiệu quả của nó ở từng trường hợp sau đây:

2. Xác định nghịch ngữ trong các câu có hàm ý mỉa mai sau và cho biết căn cứ để thực hiện điều này:

3. Phân tích hiệu quả nghệ thuật của việc sử dụng nghịch ngữ trong các trường hợp sau:

a. Đá ở đây từ ngàn năm vẫn mai phục hết trong lòng sông, hình như mỗi lần có chiếc thuyền nào xuất hiện ở quãng ầm ầm mà quạnh hiu này, mỗi lần có chiếc nào nhô vào đường ngoặt sông là một số hòn bèn nhổm dậy để vồ lấy thuyền.

(Nguyễn Tuân, Người lái đò sông Đà)

- Biện pháp nghịch ngữ: “Ầm ầm mà quạnh hiu”

- Hiệu quả nghệ thuật:  “ầm ầm” gợi âm thanh lớn, vang dội, còn "quạnh hiu" lại gợi tả sự trống trải, vắng vẻ. Từ đó, nhà văn muốn miêu tả sự hung tợn, nguy hiểm của con sông Đà ẩn sau vẻ bí hiểm. 

b. Trong lúc ấy ông nhà báo cấp tiến với xã hội và bảo thủ với gia đình vội vàng lấy bút máy và sổ tay ra ghi chép, coi những lời lẽ quý hóa ấy tựa hồ bật ở miệng một vĩ nhân mà ra…

(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

- Biện pháp nghịch ngữ: “cấp tiến với xã hội và bảo thủ với gia đình”

- Hiệu quả nghệ thuật: Tạo ra sự đối nghịch trong tính cách của nhân vật, từ đó tô đậm bản chất sĩ diện hão của nhân vật ông nhà báo.